پروپوزال و طرح تحقیق

 

موسسه پژوهشی ماد دانش پژوهان

مرکز جامع مشاوره و انجام خدمات پژوهشی و پژوهش های دانشگاهی، شماره ثبت 19994

پروپوزال یا روش تحقیق در واقع روش مدون و مکتوب و مستندی است که پژوهشگر و یا محقق با توجه به آن و استناد به آن مسیر تحقیقش را ترسیم و معرفی می کند، تا هم برای خویش و تیم تحقیقش به صورت مستند و قابل ارجاع مسیر تحقیقش را شفاف کند و هم برای داوران و ناظران و مشاوران و راهنمایان طرح وضعیت را آشکار کرده و ذهن ایشان را با نظارت یا مباشرت و مشاورت همراه و هم سو کند.

 

تدوین پروپوزال

پروپوزال یا طرح تحقیق، ابتدایی ترین و در عین حال اساسی ترین عنصر تدوین پایان نامه است و می توان آن را مهم ترین و جدی ترین کار پیش از شروع تحقیق دانست، زیرا پروپوزال در واقع نقشه و راهنمای انجام تحقیق است، متشابه با بنا کردن یک ساختمان که درابتدا نقشه آن طراحی و ترسیم می گردد و سپس بر اساس نقشه از پی ریزی و فونداسیون تا دکوراسیون داخلی ادامه می یابد.

برای نگارش پروپوزال استانداردهای مختلفی وجود دارد که جهت آشنایی، یکی از روش های مرسوم نگارش پروپوزال معرفی می گردد. این روش در بیشتر دانشگاه های جهان مورد قبول و اجرا است، لذا پیشنهاد می شود استاندارد های فوق جهت نگارش پروپوزال مطالعه و در عمل رعایت شوند.

 

انتخاب موضوع پروپوزال

موضوع یا مساله انتخابی توسط دانشجویان برای پایان نامه تحصیلی قاعدتا باید حاوی نکات و خصوصیات زیر باشد:

·        موضوع پایان نامه باید با آموزش های دوره تحصیلی هماهنگی و انطباق داشته باشد.

·        پایان نامه باید حاوی موضوع و مساله ای تخصصی و مشخص باشد.

·        موضوع و مساله مورد تحقیق باید جدید و مستم نوآوری علمی و تحقیقاتی باشد.

·        پس از انتخاب موضوع، باید با مراجعه به منابع و مراجع معتبر، از تکراری نبودن موضوع مورد مطالعه اطمینان کامل حاصل شود.

 

طراحی تحقیق

برای پیشبرد مناسب هر تحقیق علمی، دسترسی به چارچوبهای مناسب تحقیق اامی است. طراحی تحقیق به نوع و دامنه اهداف، طبیعت مساله مورد بررسی و روشهای مناسب برای پیشبرد آن بستگی دارد. به این ترتیب، برای طراحی مناسب تحقیق باید توجه داشت که هر طرح تحقیق بایستی لاقل شامل اجزاء زیر که با یکدیگر در ارتباط تنگاتنگ و کنش متقابل قرار دارند، باشد:

·        تعریف قالب تحقیق و مساله مورد بررسی

·        بیان ماهیت تحقیق

·        تبیین منابع تحقیق

·        تبیین اهداف تحقیق

·        محدوده مکانی تحقیق

·        محدوده زمانی تحقیق

·        ابعاد و دامنه تحقیق

·        زمینه های عینی انتخاب داده ها و امکان دستیابی به اطلاعات

·        انتخاب فنون و روشهای گرد آوری داده ها و اطلاعات مورد نیاز

جنبه هایی که بر این اساس در طراحی تحقیق مطرح می شوند را به طور کلی می توان به این صورت پاسخ به پرسشهای (چه چیزی؟)، (کجا؟)، (چرا؟)، (چه موقع؟)، (از چه طریقی؟) در نظر گرفت. علاوه بر این، طرح تحقیق باید حاوی جنبه های زیر باشد:

·        از چه دیدگاهی با مساله مورد بررسی برخورد خواهد شد؟

·        چه روشهایی مورد استفاده قرار خواهد گرفت؟

·        کدام فنون و تدابیر بیشترین تاثیر را در پیشبرد مطلوب تحقیق به دنبال خواهد داشت؟

 

عنوان بندی تحقیق

انتخاب عنوان تحقیق نخستین گام در طراحی تحقیق به شمار می رود. عنوان تحقیق باید روشن، موجز و فشرده و گویای مساله مورد بررسی باشد. برای تعمیق بیشتر بررسیها و تحدید مناسب دامنه تحقیق، لازم است قلمرو تحقیق هم از نظر مکانی و هم از نظر زمانی محدود گردد.

در همین ارتباط، گاهی بر جنبه یا جنبه های معینی از موضوع تحقیق تاکید می شود در این گونه موارد، پس از عنوان اصلی تحقیق، از عبارت با تاکید بر استفاده می شود. در برخی موارد دیگر، عنوان تحقیق با مورد شناسی همراه می شود که در این گونه موارد، پس از عنوان اصلی، لفظ مورد به کار می رود.

 

انواع تحقیق علمی

تحقیق علمی انواع گوناگونی دارد. انواع تحقیق علمی را می توان به طرق مختلف و بر مبنای معیارهای متنوع تعیین نمود. در فرمهای تحقیقاتی، از جمله فرم طرح تحقیق پایان نامه تحصیلی، معمولا انواع زیر پیش بینی شده است که در اینجا تعریف هریک از آنها مطرح می گردد:

 

·        مطالعه کاربردی: این نوع مطالعه به تحقیقاتی گفته می شود که به منظور تدوین و گسترش مهارتها و شیوه های جدید و نیز حل مسایل مربوط به موضوع یا محدوده مورد بررسی طراحی و اجرا شود.

·        مطالعات نظری: این گونه مطالعات غالبا با هدف افزایش شناخت علمی نسبت به رخدادها و پدیده ها، در پی اثبات صحت و سقم داوریها، فرضیات، نظریه ها، و احکام علمی است.

·        مطالعات بنیادی: این نوع مطالعه از لحاظ پای بندی به مباحث محض علمی، به مطالعات نظری شباهت دارد. با این تفاوت که نظریه پردازی را با میدان تجربه از طریق بررسی های میدانی در هم می آمیزد و از این لحاظ در پی محک زدن نظریه در میدان عمل است.

علاوه بر این، نوع دیگری از مطالعات نیز مطرح است که به مطالعات اجرایی شهرت یافته اند. این گونه مطالعات معمولا از تحقیقاتی به شمار می روند که با هدف از پیش تعیین شده در پی یافتن راه های بهینه به اجرا در آوردن تها، برنامه ها و طرحهای عمرانی و توسعه ای هستند.

 

بیان مسئله و موضوع تحقیق

مساله تحقیق خود حول موضوعی از موضوعات مختلف دور خواهد زد، یعنی محقق باید قادر باشد در چارچوب موضوع (یا به عبارت بهتر: مقوله یا قضیه ای کلی)، مساله ای یافته، به تدوین آن بپردازد. هر تحقیق علمی عملا با طرح و تدوین یک مساله آغاز می گردد، زیرا که هدف غایی انجام هر تحقیق، اساسأ، یافتن پاسخ مناسب برای جنبه های مجهول یک مورد و یا چاره جویی مناسب برای مسائل و مشکلات موجود است.

بیان دقیق مساله، یا آنطور که معمولا نوشته می شود، محقق باید از میان پیچیدگی رخدادهای مورد مشاهده، موارد مهم و مرتبط (تعیین کننده) را که به بهترین وجه در تبیین مساله مورد بررسی به کار می آیند، انتخاب نماید. به عبارت دیگر، بتواند از این طریق، ارتباطات بنیادی موجود میان عناصر گوناگون پیچیدگی (مساله) را نشان دهد.

طرح مساله، در واقع شرط اساسی طراحی مناسب هر گونه طرح تحقیق کارآمد به شمار می رود. در واقع، تحقیق علمی زمانی آغاز می شود که مساله ای عینی یا ذهنی مطرح گردد البته، توانمندی محقق در دیدن مسائل و مشکلات چیزی نیست که با آموزشهای رایج دانشگاهی فراهم آید این امر به استعدادهای ذاتی،  نکته سنجی فردی و البته به تحصیلات و ممارست محقق در امور پژوهشی بستگی دارد. با این وجود، برای تدوین مساله تحقیق می توان شرایط لازم را فراهم آورد مطالعه مآخذ مناسب در زمینه روشهای تحقیق، تامل و تدقیق درباره موضوع مورد نظر، مراجعه به افراد اهل فن (تحقیق و جستجوی منابع اطلاعاتی و مطالعه دقیق مآخذ در دسترس از جمله این شرایط به شمار می رود. البته در این راه محققی موفق خواهد بود که بتواند با دیدی پرسشگر و انتقادی امور مذکور را به انجام رسانده، حس کنجکاوی و قدرت تفکر خود را نسبت به موضوع تحقیق گسترش دهد. بر این مبنا، می توان برای تدوین مساله تحقیق مراحلی قائل شد که قائدتا عبارتند از:

·        یافتن مساله ای حول یک موضوع که به راه حل نیازمند باشد

·        تعیین حدود و دامنه تحقیق.

·        قابل اجرا بودن تحقیق.

·        سولات و فرضیه تحقیق

محقق برای توجه و جهت دادن به روند بررسی خود، پرسشهایی مطرح می سازد. آشکار است که هر قدر اطلاعات محقق نسبت به مساله مورد بررسی بیشتر باشد، بهتر می تواند به طرح سوالات مناسب درباره مساله مورد تحقیق بپردازد. به این ترتیب محقق می کوشد تا بر اساس دانسته ها و اطلاعات اولیه خود درباره ماهیت، ویژگیها و روندهای حاکم بر رخداد یا پدیده مورد بررسی و یا عوامل و نیروهای اثرگذار بر آن، به طرح پرسشهایی درباره آن بپردازد. این پرسشها که برای توجه و جهت دادن به روند بررسی مطرح می گردند، با چرا؟ چگونه؟ و چه چیز؟ شروع می شوند.

به دنبال آن، محقق لازم است برای سؤالات خود، پاسخ (یا پاسخ های) مناسب و در خور ارائه نماید. بیان علمی این گونه پاسخها در قالب عبارات منطقی را فرضیه می نامند. به عبارت دیگر، فرضیه حکم یا گمانه ای زیرکانه و علمی است که محقق درباره ماهیت، ارتباط و چگونگی شکل گیری اولیه، تحول و آینده یک پدیده یا رخداد ابراز می دارد. به این ترتیب، هر فرضیه قاعدتا باید دارای ویژگیهای زیر باشد:

·        از نظر علمی روشن و در عین حال، استوار و منطقی باشد

·        در چارچوب مباحث علمی قابل توجیه و ادراک باشد و

·        از نظر روش شناسی و شیوه های تحقیقاتی قابل بررسی و پیگیری باشد.

 

آزمون فرضیات

فرضیات یا پیش فرض ها تنها از طریق بررسی های دقیق علمی اثبات یا رد می شوند. به هر تقدیر، پیش از آزمون فرضیه ها لازم است پرسش های زیر به درستی مطرح و پاسخ داده شوند:

·        آیا مفاهیم مورد استفاده اصولا قابل بررسی هستند، یعنی مفاهیم و متغییرها را می توان در وضعیت های مشخص تبیین نمود؟

·        آیا رابطه بین متغییرها طوری هست که بتوان صحت و سقم آن را از طریق عملیات تحقیقاتی به اثبات رساند؟ آیا از قبل شاهدی دال بر صحت یا سقم این رابطه وجود دارد؟

·        آیا می توان طرح تحقیق جدی و مناسبی را بر مبنای آن پیش بینی نمود؟

·        آیا متغییرها در همین چارچوب مطرح هستند یا می توان آنها را به همین نحو در وضعیتهای دیگر نیز به کار گرفت؟

·        آیا توان تعمیم منوط به محیط و مکان خاص است. یعنی تنها در بستر و محدوده مورد بررسی صادق است یا می توان آن را ضمنا در سایر وضعیتهای محیطی یا مکانی نیز اعمال نمود؟

·        اگر برخی از عوامل دخیل در روند بررسی در معرض تغییر قرار دارند، آیا عوامل به درستی قابل تشخیص و تفکیک هستند تا محقق بتواند چگونگی تغییر این عوامل در روند تحقیق را ارزیابی نماید؟

·        آیا نظام تحقیق طوری طراحی شده است که ارتباط بین اجزاء به درستی برقرار شده باشد و در وضعیت های خاص امکان پیش بینی را نیز فراهم آورد؟

از سوی دیگر، نباید تصور شود که محقق ااما باید به دنبال اثبات بی چون و چرای صحت فرضیات خود باشد. بلکه پیش و بیش از آن باید در جستجوی نتایج مثبت و یا منفی آن در روند بررسی دقیق و به دور از تعصب باشد. ضمنا باید توجه داشت که نتایج منفی در این ضمینه به همان اندازه اهمیت دارند که نتایج مثبت.

 

اهداف تحقیق

البته نخستین هدف در مطالعه علمی، دانش افزایی و پربار کردن بدنه شناخت و معرفت بشری در زمینه ای معین است. از این گذشته، هدف تحقیق می تواند حول شناسایی عوامل و نیروهای تاثیر گذار بر پدیده یا رخداد مورد مطالعه و همچنین راههای بهینه سازی وضعیت و یا چاره جویی برای مساله یا معضل مورد بررسی طراحی شود.

 

ضرورت انجام تحقیق

ضرورت مطالعه در زمینه های معین را پیش از هر چیز ناشناخته بودن کلیت و یا ابعادی از پدیده یا رخداد مورد بررسی تعیین می کند. در برخی از موارد ضرورت مطالعه از طریق فوریت حل مساله و یا چاره جویی برای معضلات خاص مبتلا به توجیه می شود. در این ارتباط، توضیح ضرورت هر مطالعه با اهداف متصور و تعیین شده برای آن بستگی مستقیم دارد.

 

 

 

پیشینه تحقیق

در پیشینه تحقیق، تمام مطالعاتی که به طریقی با موضوع و مساله مورد بررسی ارتباط دارند، مورد بررسی و ارزیابی قرار می گیرند. این مطالعات ممکن است در محل یا حیطه مکانی مورد بررسی و یا در سایر محل ها و نواحی به انجام رسیده باشد. به هر تقدیر، در این قسمت محقق می کوشد با بررسی مطالعات مشابه دیگر، به وجوه تمایز مطالعه خود با دیگر بررسی ها بپردازد و از این طریق، جنبه های نوجویانه و بدیع بررسی های خود را نشان دهد. مقالات، پایان نامه ها، طرحهای تحقیقاتی (با ذکر مختصری از نتیجه کار) در این قسمت گنجانده می شود.

 

مراحل تحقیق

انجام تحقیق را قاعدتا به مراحلی چند تقسیم می کنند. برخی این مراحل را خلاصه و در سه - چهار مرحله مطرح می سازند. در عوض بعضی دیگر مراحل متعدد چندی را پیشنهاد می نمایند. البته می توان برای سهولت کار تمامی این مراحل گوناگون را به ۴ مرحله اصلی به شرح زیر تقسیم کرد:

·        انتخاب و تدوین موضوع

·        گردآوری دادها و اطلاعات لازم

·        طبقه بندی و تحلیل داده ها

·        ارائه یافته ها و نتایج تحقیق.

روشن است که هریک از مراحل بالا خود به زیر مرحله های چندی تقسیم می شوند. به این ترتیب، مراحل تحقیق را می توان به نحو منظم به شرح ذیر مطرح ساخت:

·        تعیین محدوه موضوع یا مساله مورد بررسی

·        بیان دقیق وروشن مساله با موضوع مورد بررسی